جایگاه علم و معلم از دیدگاه امام علی(علیه السلام) پدرمعنوی من و شما....
نخستین نغمه‌های آسمانی وحی در اسلام، بیان کننده ارزش قلم و آموزش علم و دانش است و آن را از جمله نعمتهای مهمّ خداوند در مورد انسان معرفی می‌کند.
تعلیم، تاباندن نورعلم و دمیدن روح حیات به کالبد روح جامعه و تعلّم رها شدن ازگرداب نادانسته‌هاست. اسلام در این حرکت از همه مکاتب پیشقدم‌تر و مصمّم‌تر است، به طوری که آموزش و فراگیری دانش از محوری‌ترین برنامه‌های فردی و اجتماعی این مکتب الهی به شمار می‌رود. نخستین نغمه‌های آسمانی وحی در اسلام، بیان کننده ارزش قلم و آموزش علم و دانش است و آن را از جمله نعمتهای مهمّ خداوند در مورد انسان معرفی می‌کند. اولین معلّم این مکتب ذات باری‌تعالی و نخستین دانش آموزش نبی مکرم اسلام است و تنها کسی که از همان آغاز نبوت عنوان شاگردی پیامبر اسلام را بردوش می کشید، امیرالمومنان علی(علیه السلام) بودکه در سیر این مراحل، تمام علوم پیامبر خدا و سایر سفیران آسمانى همگى به مولاى متقیان امیر المؤمنین علیه السلام منتقل گردید و او وارث کلیه علوم آسمانى گشت.
اهمیت علم و علم آموزی
در بیانات حضرت علی(ع) اهمیت علم و علم آموزی از زوایای مختلف مورد توجه و امعان نظر قرار گرفته است. محور برخی روایات، این است که «ارزش و اصالت و شرافت انسان بر علم اوست» مانند«حسبَ المرء عقله»، «العلم الشرف الاحساب»، «اقل الناس قیمه قلهم علماً» و مانند آن.
برخی از روایات، حیات بودن علم را مورد تاکید قرار داده اند، مانند«العالمی و ان کان مینا و الجاهل قید و ان کان حیاً»، «العلم احدی الحیاتین»، «لان العلم حیاه القلوب»، «العلم الحیاه»، «العلم محیی النفس»، « بالعلم تکون الحیوه».
در برخی روایات علم منشا قدرت دانسته شده است. مانند :«الملوک حکام علی الناس و العلماء حکام علی الملوک»، «العلم سلطان من وجده صال به ومن یجده صل علیه».
برخی روایات ناظر بر«جنبه عبادی» علم هستند مانند «قلیل من العلم خیر من کثیر العباده»، «نوع مع علم خیره من صلاه مع جهل»، «العباده من غیر علم و لا زهاده تعب الجسد» برخی دیگر از روایات «مزیت علم» را بر مال نشان می دهند.
برخی دیگر از روایات اهمیت علم را از زاویه ی «هدایتی و ارشادی» آن مورد توجه قرار داده اند مانند: «العلم یهدی الی الحق»، «العلم یرشدک الی ما امرک الله به»، «العلم دلیل»، «العلم یرشدک».
گروهی از روایات، شأن و منزلت علم را از دیدگاه «ارتباط آن با عقل» تبیین کرده اند برای مثال «العلم امام العقل و العقل تابعه»، «العلم مصباح العقل»، «العلم عنوان العقل»، « موید العقل العلم»، «غنی العاقل بعلمه» و مانند آن .
در مجموع باید گفت که علم در بیانات امام علی (ع) جایگاه رفیع و متعالی دارد به گونه ای که هویت انسانی انسان، وابسته به آن و سعادت و نیک بختی اش در گرو آن است. اگر حضرت در باب شأن و منزلت عقل فرمود: «الانسان تعقله» در جای دیگر عقل را تابع علم، و علم را امام عقل معرفی کرده است. علم در نگاه امام «اصل و سرچشمه همه خوبی ها»، «بزرگترین گنج»، «برترین راهنمایی»، «راس همه فضیلت ها» و «گمشده ی مومن » است.
جایگاه طالب علم
قال على (علیه السلام): «قالَ رَسُولُ اللهِ (صلى الله علیه وآله): مَنْ سَلَکَ طَریقاً یَطْلُبُ فیهِ عِلْماً سَلَکَ اللهُ بِه طَریقاً اِلَى الْجَنَّةِ، وَ اَنَّ الْمَلائِکَةَ لَتَضَعُ اَجْنِحَتَها لِطالِبِ الْعِلْمِ رِضاً بِه، وَ اَنَّهُ لَیَسْتَغْفِرُ لِطالِبِ الْعِلْمِ مَنْ فِى السَّماءِ، وَ مَنْ فِى الاَْرْضِ حَتَّى الْحُوتِ فِى الْبَحْرِ».
«کسى که به جاده علم و دانش قدم نهد خداوند او را به سوى بهشت رهنمون خواهد شد، و فرشتگان بال و پر خویش را با میل و رغبت زیر پاهاى اهل علم مى گسترانند و تمام موجودات آسمان و زمین، حتّى ماهیان دریا، براى طالب علم استغفار مى کنند»(بحار الانوار، جلد 1، صفحه 164).
حضرت على (علیه السلام) در این سه جمله، اهمیّت و ارزش بى نظیر جویندگان علم و دانش را بیان مى فرماید. در جمله اوّل ارتباط و پیوندى بین بهشت و علم و دانش برقرار مى کند، و راه رسیدن به بهشت را گذر از خیابان ها و کوچه هاى علم و دانایى معرّفى مى نماید. مفهوم این سخن آن است که راه جهنّم از کوره راه هاى جهل و نادانى مى گذرد! همان گونه که در آیه شریفه 179 سوره اعراف به این مطلب تصریح شده است. خداوند متعال مى فرماید:
(وَ لَقَدْ ذَرَأْنا لِجَهَنَّمَ کَثیراً مِنَ الْجِنِّ وَ الاِْنْسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لایَفْقَهُونَ بِها وَ لَهُمْ اَعْیُنٌ لایُبْصِرُونَ بِها وَ لَهُمْ آذانٌ لایَسْمَعُونَ بِها اُولئِکَ کَالاَْنْعامِ بَلْ هُمْ اَضَلُّ اُولئِکَ هُمُ الْغافِلُونَ)، «به یقین گروه بسیارى از جنّ و انس را براى دوزخ آفریدیم، آن ها دل هایى(عقل) دارند که با آن(اندیشه نمى کنند) نمى فهمند و چشمانى که با آن نمى بینند و گوش هایى که با آن نمى شنوند، آن ها همچون چهارپایانند، بلکه گمراه تر، آن ها همان غافلانند».
امام (علیه السلام) در قسمت دوم روایت فوق، خبر از بال و پر گشودن ملائکه بر سر راه اهل علم می دهند، چرا که خداوند در داستان آفرینش آدم به علم و دانش او اشاره کرد و در مسابقه علم و دانش بین آدم و فرشتگان، آدم برنده شد. از آن جا فهمیدند سجده در برابر آدم براى چه بوده است، آن ها از این طریق به ارزش حقیقى علم و دانش پى بردند و بدین جهت بال و پر خویش را براى جویندگان علم و دانش مى گسترانند. حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) در جمله سوم از استغفار تمام موجودات زمین و آسمان، حتّى ماهى هاى دریا، براى طالبان علم و دانش سخن مى گوید.
جایگاه معلم
اسلام معلم را به عنوان پدر روحانی معرفی می کند و می گوید: (اب معلمک) یعنی یکی از پدران ثلاثه تو، معلمی است که به تو دانش می آموزد و بنابراین تمام حقوقی که درباره پدر و مادر رعایت می شود باید در حق معلم به صورت کامل تری رعایت گردد. نام معلم چنان با عظمت است که در جای جای متون اسلامی از او تجلیل به عمل آمده تا به آن حد که خداوند علیم خود را معلم خوانده و رسول الله (ص) فرموده اند: (انما بعثت معلما).
حضرت امیر مؤمنان علی علیه السلام احترام معلم را بر هر قشری از جامعه لازم می دانست و به مسلمانان سفارش می کرد که به پاس خدمات این گروه ارزشمند در هر مقامی که باشند، آنان را همانند پدر خود گرامی بدارند و در این زمینه فرمود: «قُمْ عَنْ مَجْلِسِکَ لاَِبیکَ وَمُعَلِّمِکَ وَلَوْ کُنْتَ اَمیرا؛ به پاس گرامی داشت پدر و معلم خود به پا خیز! گرچه پادشاه باشی».
همچنین آن حضرت در مورد آثار معلمین در جامعه می فرمایند: «العلماء باقون ما بقی الدهر اعیانهم مفقوده و امثالکم فی القلوب موجوده» دانشمندان تا پایان جهان زنده اند، شخص آنها در میان نیست اما آثارشان در قلبها موجود است و چنین است که علما به مقام شفاعت می رسند.
برتری های علم و معلم
معلم بدین سبب بر دیگران برتری دارد که حامل و ناشر علم است، علم هفت امتیاز دارد و به همین جهت از زخارف دنیا با ارزش تر است. این فضیلت را امام علی علیه السلام در سخنانی، این گونه برمی شمارد:
1. علم، میراث انبیاست و مال، میراث فرعون ها.
2. علم را هر چه انفاق کنی، کم نمی شود، ولی مال را هر چه خرج کنی، کم خواهد شد.
3. مال، احتیاج به حافظ و نگهبان دارد وصاحب مال باید در نگهداری آن مراقبت کند، ولی علم، نه تنها احتیاج به مراقبت ندارد، بلکه صاحب خود را هم از خطرها و ضررها حفظ می کند.
4. علم تا قیامت همراه آدمی است، ولی مال و ثروت پس از مرگ رها می شود.
5. مال برای مؤمن و کافر حاصل می شود، ولی علم فقط برای اهل ایمان حاصل می شود.
6. تمام مردم در امر دین خود نیازمند اهل علمند، ولی نیازمند صاحبان ثروت نیستند.
7. علم در هنگام عبور صاحبش از صراط، او را یاری می کند، ولی ثروت در عبور از صراط، مانع و مزاحم صاحب خود می شود.
معلم در مقام هدایت، به نوعی پدر روحانی انسان هاست، بر این اساس بر پدر جسمانی برتری دارد.
--------------------------------------
منابع و مآخذ:
- قرآن کریم
- ادیب، علی محمّدحسین(1362). راه و روش تربیت از دیدگاه امام علی (ع). ترجمه دکتر سید محمّد رادمنش. تهران: مؤسسه انجام کتاب.
- اصول کافی، ج 1، ص 35، شرح و ترجمه سید جواد مصطفوی، انتشارات علمیه اسلامیه، چاپ اول.
- الآمدی، عبدالواحد(1383). شرح غررالحکم و درالکلم، تهران: دانشگاه تهران.
- امامی، جعفر؛ آشتیانی، محمّدرضا(1358). ترجمه گویا و شرح فشردهای بر نهجالبلاغه، مؤسسه مطبوعاتی هدف.
- دلشاد تهرانی، مصطفی(1387). سیرى در تربیت اسلامى، تهران: دریا، چاپ دهم.
- شهیدی، سید جعفر(1370). نهج البلاغه، تهران: سروش.
