گذری بر سبک زندگی اباعبدالله الحسین(ع)؛

امروزه با مدرن شدن جوامع و راه یافتن ابزار الکترونیکی به خانواده، متأسفانه شاهد ایجاد شکافهایی عمیق بین افراد خانواده هستیم که نسبت به قبل علقه و محبت آن چنانی به هم ندارند، اما در سبک زندگی حسینی، از دوران کودکی تا زمان شهادت می بینیم که این روابط خانوادگی صمیمی براساس ایمان تا چه حد کارگشا بوده است.

خداوند متعال، رسول خدا(ص) و اهل بیت(ع) او را برای اهل عالم، به ویژه پیروانشان، به عنوان الگو آفریده است. مسلمانان جهان وظیفه دارند در تمام شئونات زندگی اعم از فردی، اجتماعی، سیاسی، اخلاقی و غیره به آنان اقتدا نمایند. یکی از نکات قابل توجّه در سیره پیشوایان معصوم(ع) نحوه رفتار آنان با خانواده است.

امام حسین (ع) به پیروی از سیره و سنت قرآنی رسول الله (صلی الله علیه و آله) به تشکیل و تشکل و سامان بخشی و رشد خانواده و اهل آن اهمیت ویژه ای می دادند و خانواده سالم را به مثابه مصالح ساختمانی سالم برای یک بنای ماندگار می دانستند. در دیدگاه حسینی خانواده ای سالم است که از معنویت و فرهنگ دینی، ‌سلامت جسمی و روحی، تعالی و استواری دینی و اخلاق و روحیات عالی برخوردار است تا بتوانند فرزندانی کارآمد، مستعد، ‌عاقل، ‌عالم، بصیر و غیرتمند، خوش رو و خوش اخلاق تربیت نماید.

امام حسین (ع) خانواده را بستری برای تقوا و پرهیز از گناهان و دست یابی به محبت و مودت و آرامش قلمداد نموده و برآیند آن را تربیت فرزندانی سالم و صالح دانسته، ‌سیره قرآنی حضرت ابا عبدالله الحسین (ع) در همسر گزینی و تشکیل خانوده و تربیت فرزند و رشد اهل خانه به سوی تعالی و کمالات عالیه الهی حکایت گر این دیدگاه و تفکر ماندگار است.(1)

امروزه با مدرن شدن جوامع و راه یافتن ابزار الکترونیکی به خانواده، متأسفانه شاهد ایجاد شکافهایی عمیق بین افراد خانواده هستیم که نسبت به قبل علقه و محبت آن چنانی به هم ندارند، اما در سبک زندگی حسینی، از دوران کودکی تا زمان شهادت می بینیم که این روابط خانوادگی صمیمی براساس ایمان تا چه حد کارگشا بوده است.

در خانه پدری
در طول سالهای زندگی پربرکت امام حسین(ع)، می توان سبک بدیع و متفاوتی از زندگی اسلامی را در مقاطع مختلف به مردم آزاده جهان ارایه کرد.

با بررسی در سیره زندگانی امام حسین (ع) می بینیم که ایشان در برهه های مختلف زندگی مانند کودکی، نوجوانی، جوانی و میانسالی و نیز در نقشهای پسری، پدری، همسری، برادری، فرماندهی، امامت و شهروندی یک پرونده آموزشی بسیار توسعه یافته داشته اند.

در سنین خردسالی، امام حسین(ع) در بین خانواده اش، با مادر، جدشان و نیز خواهران و برادرانشان روابط گرمی داشته و خانواده ای صمیمی و مهربانی داشته اند. ادبیات زیبایی که در حدیث کساء به کار برده اند نشان دهنده رابطه ای صمیمی در بین این خانواده است: وقتی وارد خانه می شوند، عنوان می کنند: «بوی بهشت و بوی جدم می آید» گفتن همین کلمه به پدربزرگ و مادرشان نشان دهنده این ارتباط نزدیک می باشد و پدربزرگ در زیر عبا، القاب زیبایی به امام حسین(ع) می دهند: «تو شافع امت و پرچمدار منی». مادر به پسرشان می گویند: «نور چشمم و میوه دلم هستی».

استفاده از این ادبیات، در محیط خانواده موجب رشد و کمال فرزندان و ارتقای جایگاه خانواده می شود و از آسیب های اجتماعی و اخلاقی در بین فرزندان نظیر سرخوردگی، عقده و خشونت می کاهد.

یا در روابط امام حسین(ع) با خواهرشان، زینب کبری(س) می‌بینیم، حضرت زینب(س) چنان برادر را دوست دارند که در زمان ازدواجشان شرط می کند که من هر روز باید برادرم را ببینم.

این روابط عاطفی به گونه ای ادامه دارد که حضرت زینب(س) تا لحظه شهادت امام حسین(ع) با برادرش ایستادگی می کند و در گودال قتلگاه هم بالای سر او می ایستد و زیر نیزه شکسته ها، برادر را جست و جو می کند.

امام حسین(ع) در برخورد با برادر بزرگوارشان، امام حسن(ع) همیشه حرمت ایشان را به خوبی حفظ می کنند و تا زمان حیات ایشان، به امام حسن(ع) اقتدا می کردند.

ارتباط محبت آمیز با همسر
آن امام همام بالاترین حدّ تکریم را نسبت به فرزند و همسر داشت و آنان را مورد عنایت خاصّ خود قرار می داد و آنان نیز علاقه وافری نسبت به حضرتش ابراز می داشتند. مثلاً رباب، همسر امام حسین(ع) به دلیل علاقه زیادی که به ایشان داشت، در سفر کربلا همراه امام بود و پس از شهادت آن حضرت نیز وفاداریش را به زبان شعر، و نیز در عمل، نشان داد.

دو مرثیه از رباب در دسترس، قرار دارد که هر دو دارای معانی بسیار زیبا بوده و خلوص و ارادت رباب را نسبت به آن حضرت نشان می دهد.

رباب در بخشی از این اشعارش ارتباط عمیق خود را با امام حسین(ع) تصویر می کند؛ امام چون کوهی است که پناهگاه آرام بخش رباب بوده و آن حضرت نیز با کمال ملاطفت و از سر دینداری با وی برخورد داشته است.

امام حسین(ع) به خواست، علاقه و حسّ زیبایی دوستی همسرش، توجّه خاصّی می نمود و برخی اوقات به همین خاطر با انتقادات اصحاب و دوستان خود روبه رو می شد؛ ولی به خواستِ طبیعی و مشروع همسر خویش احترام می گذاشت.

جابر از امام باقر (ع) نقل می کند:

«عدّه ای بر امام حسین(ع) وارد شدند؛ ناگاه فرش های گران قیمت و پشتی های فاخر و زیبا را در منزل آن حضرت مشاهده نمودند. عرض کردند: ای فرزند رسول خدا! ما در منزل شما وسایل و چیزهایی مشاهده می کنیم که ناخوشایند ماست (وجود این وسایل در منزل شما را، مناسب نمی دانیم!) حضرت فرمود: إنّا نَتَزَوّجُ النِّساءَ فَنُعطیهِنَّ مُهُورَهُنَّ فَیَشتَرینَ بِها ما شِئنَ، لَیسَ لَنا فیهِ شی ءٌ(2) از ازدواج، مهریه زنان را پرداخت می کنیم و آنها هر چه دوست داشتند، برای خود خریداری می کنند. هیچ یک از وسایلی که مشاهده نمودید، از آنِ ما نیست.

امام حسین (ع) رباب را بسیار دوست می‌داشت و در اظهار این دوستی هیچ تقیه‌ای نداشت. این ویژگی خاص او و از روحیات شخصی‌اش بود. آنچه در منابع از شعر امام حسین(علیه السلام) در این باره نقل شده، بسیار مشهور است: «لعمرک اننی لاحب دارا تکون بها سکینه و الرباب احبهما و أبذل جل مالی و لیس للائمی فیهم عتاب و لست لهم و ان عتبوا مطیعا حیاتی او یغیبنی التراب» به جان تو سوگند، من خانه ای را دوست دارم که سکینه و رباب در آن باشند. آن دو را دوست دارم و تمامی اموالم را در این راه می بخشم و برای ملامتگرم حاضر به پذیرش عتاب نیستم؛ من مطیع کسانی که من را عتاب کنند نیستم، در تمام زندگی ام و تا وقتی که روی در نقاب خاک کشم. (3)

در مقابل رباب نیز فداکارانه امام حسین را دوست داشت و گفته اند که وقتی امام حسین (ع) به شهادت رسید، یک سال سر قبر او بماند.

همین عنصر عشق و ادب، محبت و دوستی است که سکینه را نیز اهل شعر و ادب و دوستی بار آورده است. سکینه هم زن بزرگی در تاریخ اسلام شد و روحیات شاعرانه او در همه منابع مورد ستایش قرار گرفته، جالب است که نام اصلی سکینه، (امیمه) بوده و بسا سکینه نامی بوده که امام حسین (ع) به خاطر آرامشی که در کنار دخترش داشته، ‌به او داده و بر نام اصلی او غلبه کرده است. (4) درباره سکینه نوشته اند: و کانت سکینه من الجمال و الادب و الفصاحه بمنزله عظیمه، ‌کان منزلها مالف الادباء و الشعراء.

توجه به نیازهای خانواده 
توجه به نیازهای گوناگون از نکات مهم تربیتی است، ‌نیازهایی که در قالبهای زیستی، عاطفی، روانی و معنوی جلوه گر می شود. امام حسین (ع) در طول زندگی با شیوه هائی که در پیش روی خود داشته، از توجه به نیازهای مادی و معنوی فرزندان و همراهان خود غافل نمانده است.

الف: نیازهای مادی
نیازهای مادی احتیاج اولیه هر انسان است. و بدون تامین آن، قادر به ادامه حیات نیست. امام حسین (ع) در تامین خوراک و پوشاک مناسب همسر و فرزندان همت و توجه داشت و ما یک صحنه از بین صدها صحنه توجه به نیازهای مادی فرزندان را ذکر می کنیم. نیاز به رفع تشنگی از جمله نیازهای مادی است که در کربلا به خاطر وضعیت ویژه ای که دشمن برای کاروان کربلا به وجود آورد، به نیازهای حیاتی تبدیل شد و ایشان را به تلاش، ‌برای رفع آن از راههای ممکن، واداشت؛ ‌از اینرو، آن گاه که حضرت عباس (ع) از برادر اجازه مبارزه با دشمن طلبید، ‌حضرت از او خواست برای کودکان آب فراهم نماید و فرمود: « فاطلب لهولاء الاطفال قلیلا من الماء» پس کمی آب برای این کودکان فراهم کن... این توجه حضرت آنگاه به اوج می رسد که فرزند شیرخواره اش را بر بالای دست می گیرد و از دشمن برایش آب می خواهد.

ب: نیازهای عاطفی و روانی
کودکان و نوجوانان به خاطر موقعیت سنی آسیب پذیری در برابر مشکلات نیاز دو چندان به برآوردن نیازهای عاطفی و روانی دارند، این نیازها، ‌بخصوص در شرایط ویژه، از دست دادن والدین، هنگام بیماری و... چنان شدت می یابد که بی توجهی به آنها حیات روانی و عاطفی کودک را به مخاطره می اندازد. این شرایط ویژه به کامل ترین شکل در کربلا برای فرزندان امام حسین (ع) جلوه نمود. فرزندان و همراهان آن حضرت در میدان مبارزه، در سخت ترین حالات، امام (ع) را صدا می زدند و در واپسین لحظات، اوج نیاز عاطفی خویش را به نمایش می گذراند و از دست دادن پدر و امام خویش را تجربه می نمایند. این وضعیت خاص قطعاً ‌توجه ویژه ای را می طلبید و اینجا است که آن حضرت به گونه های مناسب به نیاز فرزندان پاسخ می دهد و نسبت به فرزندانی که به میدان مبارزه آمده اند به گونه ای، ‌به فرزندش زین العابدین(ع) به گونه ای دیگر و در مورد یتیمان و داغدیدگان قبل و پس از شهادت خویش به شکلی دیگر سفارش می فرماید و رسیدگی و عطوفت می ورزد.

اظهار محبت به فرزندان
محبت به فرزندان امری درونی است که خداوند آن را در دل والدین به ودیعت نهاده است. اما آنچه در این میان مهم می نماید و آثار تربیتی در پی دارد ابراز محبت است. امام حسین(ع) به عنوان الگوی تربیتی مطمئن و کامل، ‌محبت به فرزندان را از نیازهای ضروری آنان دانسته، ‌در قالبهای گوناگون به ابراز آن می پرداخت. گاه با در آغوش گرفتن و به سینه چسبانیدن خردسالان، ‌زمانی با بوسیدن آنان و گاه با به زبان آوردن کلمات شیرین و محبت آمیز.

عبیدالله بن عتبه چنین می گوید:« کنت عندالحسین بن علی (علیهما السلام) اذ دخل علی بن الحسین الصغر فدعاه الحسین(ع) و ضمه الیه ضما و قبل ما بین عینیه ثم قال: بابی انت اطیب ریحک و احسن خلقک...» (5) «نزد حسین بن علی (ع) بودم که علی بن حسین(ع) وارد شد امام حسین (ع)، ایشان را، در آغوش گرفت و به سینه چسبانید، میان دو چشمش را بوسید و سپس فرمود: پدرم به فدایت باد، چقدر خوشبو و زیبایی!»

ارتباط ایمانی خانواده

در زیارت عاشورا می خوانیم: «اللهم محیای محیا محمد و آل محمد»، (محیا) یعنی چگونه زیستن و زندگی ما باید با الگوگیری از این عزیزان در زندگی فردی با عبادت و معنویت باشد و نگذاریم جاهلیت و خباثت، درون زندگی هایمان تأثیری بگذارد.

در زمان حادثه عاشورا، عاطفی ترین صحنه ها اتفاق می افتد و افراد این خانواده یکدیگر را ترک نمی کنند و جوانان بنی هاشم که پر از آرزوها بودند، ترجیح دادند قطعه قطعه شوند، رگهایشان بریده شود و لب تشنه باشند اما در کنار هم بمانند و از امام و خانواده خود حمایت و حراست کنند.

این همان خانواده زهرا و علی(ع) است که دور هم جمع شده اند. حضرت رقیه(س) و امام سجاد و امام باقر(ع) هم به آنها اضافه شده اند و دفاع می کنند و در اینجا حرف از عصبیت و قبیلگی نیست، اما صحبت از عشق به خدا و ایمان است و ارتباطات این افراد به صورت ایمانی به هم متصل است.

این نشان از اهمیت خانواده و توجه امام حسین(ع) به تربیت فرزندان(ع) است که ثمره آن را در حادثه عاشورا می بینیم.

-------------------------------
پی نوشت ها:
1. ازدواج و خانواده، اثر مرکز فرهنگ و معارف قرآن، ص 3 تا 10.
2. الکافی، ج 6، ص 476.
3. موسوعه کلمات الامام الحسین (ع)، ص711.
4. مقاتل الطالبیین، ‌ص94.
5. حلیه الابرار، ‌سید هاشم بحرانی، ج1، ص 582.

نگاهی به غیرت و غیرت ورزی؛ 

با آنکه باورها و عقایدمان خیلی زودتر از آنکه فکرش را بکنیم، عوض شده و واژه‌ها در گذر اندک‌زمانی در ذهنمان رنگ باخته و ما را مانند هر پدیده دیگری در این دوره بین سنت و مدرنیته رها کرده‌ است، هنوز هم تعریف همه ما ایرانی‌ها از واژگانی مانند ناموس و غیرت یکسان است؛ اگرچه در نظر بسیاری نشانه تحجر و عقب‌ماندگی باشد. در سالروز ولادت حضرت ابالفضل العباس(ع)، مرد غیرتمند صحرای کربلا، به بررسی این صفت پسندیده می پردازیم.

غیرت، صفتی ستوده است
اگرچه در فرهنگ دهخدا «غیرت» به‌معنای رشک و حسد مردانه آمده، اما دراصطلاح عرفی به تلاشی مثبت برای نگهداری آنچه حفظش ضروری است، گفته می‌شود. این صفت در شکل مطلوبش از شجاعت، بزرگ‌منشی و قوت‌نفس انسان سرچشمه می‏‌گیرد و از ملکه‌های شریفه نفسانی در انسان ‏است.

غیرت سه گانه
هرگاه صحبت از غیرت می‌شود، بی‌اختیار این واژه ناموس است که به‌ ذهن‌ می‌آید ولی حقیقت این است که غیرت را می‌توان به تعداد پدیده‌هایی که نزد آدمی تقدس و حرمت دارد، گسترش داد که در این‌صورت از مرز شمارش فراتر خواهد رفت اما به?طور‌کلی می‌توان همه پدیده‌های مقدس را درقالب دین، ناموس و آبرو و میهن خلاصه کرد؛ درنتیجه، غیرت به سه نوع دینی، ناموسی و ملی تقسیم می‌شود.

غیرت دینی، به این معناست که انسان مسلمان به کیان اسلام و آنچه بدان مربوط می‌شود، حساس باشد و با تمام توان در اثبات و اجرای آن بکوشد و از کوچک‌ترین خدشه و تعرضی به آن جلوگیری کند. بر‌ این‌ اساس، جهاد، امر‌به‌معروف و نهی‌از‌منکر، سفارش به حق‌ و صبر، تعلیم و تعلم و... را می‌توان درزیرمجموعه غیرت دینی قرار داد.

غیرت ناموسی و ملی هم به‌معنای آن است که نفس آدمی به‌سبب امیال و خودخواهی‌هایی که دارد، تلاش ‌کند از اموری دفاع نماید و آن‌ها را از گزند دیگران و گاه رقیبانش حفظ کند؛ اموری که به آن‌ها وابستگی و نسبت خاصی دارد مانند خانواده یا مرزوبومش. میزان و نوع این غیرت برحسب نوع تربیت، آموزش، سلیقه، محیط و... در بین انسان‌ها متفاوت است.

حد و مرز غیرت کجاست؟
همه ما به این باور رسیده‌ایم که تغییرات سبک زندگی، روابط خانوادگی و شرایط اقتصادی و اجتماعی در این روزها باعث شده است که بسیاری از بایدهاونبایدها تغییر کند و درنتیجه رفتارهایی که در دهه‌های گذشته نماد غیرت محسوب می‌شد، این روزها دیگر به‌ شدت و قوت خود باقی نماند؛ به‌ویژه در خانواده‌هایی که خود را متمدن می‌دانند.

متاسفانه در این میان، خانواده به‌عنوان یک مفهوم مقدس، برای برخی بی‌ارزش شده و خوی حیوانی، غلبه چشمگیری بر خوی انسانی یافته و با نام آزادی انسان، هرزگی رواج یافته است.اما آنچه دین از ما خواسته، رهایی از افراط‌وتفریط‌ است. از یک‌سو نباید بی‌حجابی و بی‌غیرتی را رواج داد که این موجب بی‌حیایی و نابودی غیرت انسانی و دینی می‌شود.

همان‌گونه که امام علی(ع) بیش‌ از 1400سال پیش در این زمینه هشدار دادند: «ای مردم عراق! خبردار شدم که زنان شما در خیابان‌ها به مردان تنه می‌زنند. آیا حیا نمی‌کنید؟»(کافی(ط-الاسلامیه)، ج5، ص 537)

در روایات به‌جامانده از اهل‌بیت(ع) هم هشدارهایی درباره بی‌غیرتی مردان و بی‌حیایی زنان در دوره‌های آخر‌الزمان می‌خوانیم که مردان و زنان همانند هم در خیابان‌ها می‌گردند؛ مردان خود را با طلا می‌آرایند و لباس‌های ابریشمی می‌پوشند و زنان با لباس‌های مردانه جلوه‌گری می‌کنند و پوشش حیا از آن‌ها گرفته شده است و از دیگر نشانه‌های آن‌ها این است که در جامعه‌‌ آنان لباس‌هایی عرضه می‌شود که وقتی زنان آن را می‌پوشند، در عین پوشش برهنه‌اند و اراذل‌واوباش بر مردم شریف و آزاده برتری دارند و جای حلال و حرام خدا عوض شده است و ارزش‌های انسانی رنگ‌وبو باخته‌.

غیرتی که خدا آن را دوست ندارد
از سوی دیگر هم، نباید با تعصب‌های بیجا، زن را از حضور در اجتماع منع کرد و او را موجودی کم‌ارزش و کم‌اهمیت دانست و در خانه زندانی کرد که در این‌باره هم از امام‌ علی‌(ع) حدیثی داریم که می‌فرمایند: «بپرهیزید از غیرتمندی در غیرموضع غیرت(افراطی‌گری و سخت‌گیری‌های نابجا) که همانا این کار، زن پاک و صالح را به مریضی و آلودگی فرامی‌خواند.» (نهج البلاغه(صبحی صالح)، ص 405 ، از نامه 31)

‏نقل شده است که شخصی به امام موسی کاظم(ع) عرض کرد: «همسرم و همسر ابن‌مارد برای شرکت در مجلس ختم از خانه خارج شدند و من آن‌ها را از این کار نهی کردم. همسرم به من گفت: اگر این کار حرام است، ما را نهی کن تا ترکش کنیم و اگر حرام نیست، پس چرا ما را نهی می‌کنی؟» امام در پاسخ آن مرد فرمودند: «از چیزی که حق آن‌هاست، از من سوال می‌کنی؟ همانا پدرم امام صادق(ع)، مادرم و ام‌فروه، همسر دیگرشان را می‌فرستادند تا حقوق اهل مدینه را ادا کنند، به مراسم? و عیادت بیماران بروند و...» (تنقیح المقال، ج 3، قسم 2، ص 76.)

گفتیم که غیرت از فضایل اخلاقی و پسندیده و سفارش‌شده است ولی برخلاف سایر فضایل که فزونی در آن‌ها موجب رسیدن به مرتبه بالاتری از تقرب به درگاه الهی می‌شود، اگر این صفت ستوده‌شده از حد و اعتدالش بگذرد، مرد را به اهل خود بدگمان می‌کند، به طوری که بر آنان سخت و تنگ می‌گیرد و پیوسته درصدد تجسس در مسائل نهانی و درونی آنان برمی‌آید.

غیرت ابالفضلی
یکی از مهمترین عنصری که انسان را ودار به دفاع از حق می کند، غیرت است.

نیروی محرکه وجود انسان در برابر ستم، ظلم و تجاوز به نوامیس الهی است.آن کس که شعله غیرت وجودش را روشن کرده است، در برابر ناحق بی تفاوت نمی نشیند و تا پای جان پیش می رود. گذشته از این غیرت نشان عفت شخص است و به تعبیر امام علی علیه السلام: عفت مرد به مقدار غیرت اوست. (نهج البلاغه(صبحی صالح) ص 477 ، حکمت 47)

حضرت باب الحوائج این صفت والا را به حد کمال دارا بودند و غیرت به وجودش سرافراز است. گر چه کربلا تجلیگاه غیرت بود و غیورترین مردان تاریخ شکوه غیرت را در آنجا به نمایش گذا شتند ولی غیرت عباس بن علی علیه السلام در دفاع از حق برجستگی دیگری داشت، آن بزرگوار در دفاع از حریم ولایت آنچنان جانبازی نشان داد که تاریخ نمونه ای برای آن ندارد.

غیرت اباالفضل علیه السلام به حدّی بود که نمی توانست ناملایمات را تحمّل نماید، در هنگام مسافرت به فرمان امام حسین علیه السلام، مراقب سوار کردن و پیاده کردن بانوان بود، در آن محیطی که عبّاس علیه السلام به این وظیفه مشغول بود، کسی جرأت نمی کرد، نزدیک ایشان برود.

در حقیقت عبّاس(علیه السلام) برای امام حسین(علیه السلام) به منزله حضرت علی(علیه السلام) برای پیغمبر (صلی الله علیه و آله) بود و هیچ نیرویی غیر از عبّاس(علیه السلام)، روح مدیریت و شهامت و صلابت و شجاعت و غیرت او را نداشت که این قافله را اداره کند و به سر منزل مقصود برساند، با این غیرت وارد شریعه شد و آب نخورد و برگشت، تا حضرت ابالفضل(علیه السلام) بود، لشگر بنی امیه جرأت توجه به خیمه ها را نداشت. این بود که بعد از کشته شدن او ترس از دلهای اعراب برداشته شد و جسورانه مرتکب فجایعی شدند و به طرف خیام حمله کردند، تا آن روز را به ننگ ابدی برای خود یادگار سرمدی گذاشتند و ابواب لعن و طعن را برای همیشه بر روی خود باز نمودند. (زندگانی قمر بنی هاشم حضرت اباالفضل العباس علیه السلام ، ص50.)

یادداشتی در بزرگداشت میلاد امام حسین(ع)؛ 

یادداشتی در بزرگداشت عید مبعث؛ 

اگر امروز ردپایی از اندیشه تشیع در منطقه جهان اسلام و به ویژه ایران اسلامی وجود دارد، دلیل آن همین تدبیر امام کاظم (ع) در آن زمان بود تا این معارف اهل بیت (ع) زنده و پایدار بماند.

بنا به نگرش اسلام، فرزندآوری فواید فراوانی دارد و داشتن فرزند و باقی گذاشتن نسلی صالح برای هر مسلمانی، یک امر مبارک و میمونی تلقی می‌شود. سزاوار نیست هیچ مسلمانی به اختیار خود بدون ذریه بماند. قرآن کریم از فرزند تعبیر به باقیات و صالحات به کار برده است: «مال و فرزند، زینت زندگی دنیا هستند و نیکی‌های ماندگار ثوابش نزد پرودگار تو بهتر و امید بخش‌تر است.»(کهف/ 46)

رسول خدا صلی الله علیه و آله توصیه‌های فراوانی درباره فرزندآوری دارند که باید از آن‌ها برای جلوگیری از تحدید نسل استفاده کرد. از منظر اسلام، فرزندآوری نه تنها برای والدین او مایه خیر و برکت است، بلکه در سطح کلان جامعه بشری نیز بسیار ارزشمند تلقی می‌شود.

در میان ائمه معصومین(علیهم السلام)، با توجه به شرایط زمانی امام موسی کاظم(علیه السلام) الگویی تمام عیار برای سیاست جمعیتی و فرزندآوری مسلمانان هستند.

پیشوای هفتم شیعه در خانواده مقدس و در هاله ای از قدس و تقوا به دنیا آمد. از پدر و مادری به وجود آمد که دارای ارحام مطّهر و اصلاب شامخه بوده‌اند. دوران حیات او مصادف است با آخرین نفسهائی که از دودمان اموی بیرون آمد در واقع بنی امیه در حال نزع روان بود.

طبیعی است که جامعه و عصر کودکی او، عصر بحران باشد زیرا از یک سو بنی امیه در حال جای خالی کردن است و از سوی دیگر بنی عباس درحال جان گرفتن و ریشه دار شدن؛ و در این کشمکش بود که بزرگ‌ترین واقعه تاریخ فقه اسلام جان گرفت و اتفاق افتاد.(1)

شیخ مفید درباره‌ی آن حضرت می‌گوید : «کانَ ابُوالحسن مُوسی (ع) اَعبَدَ اَهلِ زَمانِهِ و اَفقَهَهُم و أسخاهُم کفّاً و اکرَمَهُم نفساً» (2)

ابوالحسن موسی (علیه السلام) پرستنده‌ترین و سخی‌ترین و با شخصیت‌ترین اهل زمان خود بود.

و همچنین یعقوبی، موّرخ شهید درباره‌ی وی می‌نویسد :(3)

«و کانَ موسی بن جعفر (ع)» مِن اَشَدِّ النّاسِ عبادَهً، «عابدترین مردم زمان خود بوده است.»

امام کاظم (علیه السلام) دردوران امامت خود با چهارتن از زمامداران بنی عباس معاصر است که هرکدام بلای جان و آفت ایمان بودند و امام درباره هریک موضع ویژه ای داشت. آن چهار عبارت بودند از :

– پس از شهادت پدر، حدود 10 سال با منصور زندگی گذراند (حدود سال 158)

– مدت 10 سالی را هم با مهدی عباسی گذراند (حدود سال 169 هجری)

– حدود یکسال و 3 ماه را با هادی عباسی گذراند (حدود سال 170 هجری)

– حدود 15-14 سال را با هارون گذراند (حدود سالهای 185 هجری).(11)

امام موسی کاظم(ع) به دستور هارون الرشید با زهر مسموم شد و شهادت آن حضرت را جمعه هفتم صفر یا پنجم یا بیست و پنجم رجب سال 183 ق در 55 سالگی گفته اند.

اوضاع فرهنگی و اجتماعی امام کاظم (ع)
عصر امام از دید فرهنگی زمان ظهور و بروز مکتب‌ها و انحرافات فکری و عقیدتی در جامعه و عصر برخورد اندیشه در جامعه اسلامی است. مکاتب گوناگون وفلسفه های مختلفی فرصتی برای بروز و ظهور یافتند.

یکی از موارد فرهنگی آن زمان، پیدایش چندین فرقه فعال بود که در پایان قرن اول و اوایل قرن دوم هجری شکل گرفت.

خوارج، مرجئه، مهمیه و معتزله مهم‌ترین آن‌ها بودند. هر یک از اینان در زمینه ای خاص، عقایدی داشتند و به ترویج آن‌ها مشغول بودند. آنچه می‌توان گفت: این که حکومت اموی با هیچ یک از این گروه‌ها توافقی نداشت و عملاً در خراسان با مهمیه و مرجئه درگیر بود، چنانکه در نواحی دور دست جنوب ایران، مشغول نبردهای سخت با خوارج بود. معتزله نیز جز در مواردی محدود قدرت چندانی نیافتند. در این میان وضعیت شیعه نیز در برابر امویان و مذهب عثمانی ساخته آن‌ها روشن بود.

مردم به پیروی از فرمانروایان خود، به دنبال آئینی بودند که افرادی هم چون ابن شهاب زهری و پیش از آن عروة بن زبیر و پیش‌تر از وی ابوهریره و عمرة بن جندب انتشار می‌دادند. آن‌ها احساس می‌کردند که باید مردم را به وسیله «حدیث» فریب دهند. (4)

یکی از اقدامات امامان شیعه این بود که در مقابل این احادیث و به مضمونی دیگر «اهل حدیث» بایستند، به طوری که در موارد لازم تحریفات و جعلیّات را پاسخ داده و همچنین نادرستی برداشتهای عامیانه وظاهرانه آنان را در تفسیر برخی از آیات متشابه و احادیث نشان دهند.

امام کاظم (ع) خود شخصاً وارد بحث می‌شد و هم اصحاب را تشویق می‌کرد، تا نظرات اهل بیت را در میان مردم منتشر کنند. هشام بن حکم از قوی‌ترین اصحاب امام صادق و امام کاظم برای انتقال دیدگاههای اهل بیت به مخالفان بود.

افزون بر این، امام کاظم (ع) اصحابی را که قدرت بحث و جدل داشتند، تشویق می‌کرد تا با مخالفان به بحث بپردازند و عقاید کلامی شیعه را که گاه به صورت محرّف در دست بود بیان کنند.

این تلاش‌ها از سوی امامان شیعه و اصحاب آنان، با وجود همه محدودیت‌ها سبب شد تا عقاید اهل بیت (ع) بنیاد فکری شیعه را تشکیل داده و اسلام درست و به دور از تحریف، از طریق اهل بیت باقی بماند. (5)

سیره معنوی امام
امام را زین المجتهدین می‌نامیدند یعنی مایه زینت عبادتکاران و تلاشگران راه خدا و او الحق در خور این نام و لقب بود. با قرآن و دعا انس داشت و مایه افتخار رهروان شب و قاریان قرآن بود. شب زنده داران به این دلخوش داشتند که هم آوا و همنوائی دارند و درست در همان دم که خود در راز و نیاز با خدای خود بودند امام آن‌ها نیز با خدا در راز و نیاز است.

امام اسوه صلابت قرآنی داشت، درس مقاومت و پایداری را از محضر قرآن فراگرفته و هم آن پایداری را در راه حفظ قرآن به کار برده است. بخشی از ترس و وحشت دشمن از امام این بود که او را فردی قرآنی و تابع قرآن می‌شناختند و می‌دانستند او از کسانی است که هدف را الله قرار داده و در راه آن با استقامت و صلابت به پیش می‌رود.

خانواده و تربیت 
در مورد خانواده امام موسی کاظم (ع) باید بیان کنیم که امام را عائله ای سنگین بود. در بین امامان ما تنها اوست که فرزندانی متعدد و بسیار داشت که برخی عده آن را تا 37 نفر نوشته‌اند؛ و طبیعی است که اداره این عائله سنگین با چه دشوارهائی همراه است. او برای خانواده و فرزندان وقت گذاری می‌کرد، به تربیت صحیح آن‌ها عنایت داشت. نسبت به همسر و فرزندان مهربان بود.

فرزندان خودرا دور خود جمع می‌کرد. با آن‌ها سخن می‌گفت، بازی می‌کرد و موجبات رشد و نشاط آن‌ها را فراهم می‌آورد.

امامان ما زندگی ایده آل و متعادلی را می‌گذراندند و نشان می‌دادند که در موارد پیروزی یا شکست و در خوشبختی و بدبختی چه باید کرد و چگونه باید موضع گرفت و یا در وصول به اهداف زندگی چگونه باید به پیش رفت و به چه صورتی باید اقدام کرد.

آری، زندگی آن‌ها ملاک و میزان بود و سرو وضع آن‌ها وجه مقایسه خوبی بود برای شناخت حق و باطل، راه و رسم درست و نادرست. مردم از دیدن راه و روش آنها می‌توانستند دریابند مجری برنامه حق کیست و زمامدار باطل چه فردی است. (6)

راهبرد جمعیتی
امام هفتم (ع) پس از حوادث عاشورا و قیام کربلا و داستان ائمه بقیع(ع) که در دوران ائمه چهارم تا ششم رخ داد از مدینه خارج شده و به عراق مهاجرت کردند، البته ایشان در کاظمین تحت نظر دیکتاتور وقت قرار گرفتند؛ چون تا آن زمان نسل اسلام از معصومین (ع) عمدتا در حجاز بودند و عراق خالی از این نسل بود، اگرچه مرکز خلافت امیرالمومنین (ع) در کوفه بود اما اقتضای زمان ایشان منجر شد فرزندان و نوادگانشان به شهادت برسند که اوج این مهم در واقعه کربلا رخ داد.

پس از واقعه کربلا و در دوران ائمه پنجم و ششم شرایط به گونه ای بود که بیشتر بر علم و نهضت فکری تمرکز داشتند.

نهضت علمی که در زمان امام باقر(ع) و امام صادق(ع) ایجاد شد، موجب متمایل شدن علما و مردم از اقصی نقاط کشوهای اسلامی به سمت اندیشه های تشیع گرایش پیدا کرد و از سویی دیگر فرزندآوری شیعه، سبب کثرت جمعیت پیروان این مذهب و قوت گرفتن مطالبات سیاسی و نشر بیشتر معارف شیعی شده بود. بر همین اساس، از زمانی که هارون الرشید پی به این موضوع برد، در تلاش برآمد تا به بهانه ها و دلایل مختلف نسل شیعه را نابود کرده و از این رو کمر به قتل عام و کشتار آنها بست. از این رو به دلیل خفقان ایجاد شده در زمان امام موسی ابن جعفر (ع)، ایشان تصمیم یاد شده را راهبرد و مبنا قرار دادند و به شیعیان توصیه به فرزندآوری و ازدیاد نسل می کردند.

در زمان امام هفتم (ع) به دلیل تقیه شیعه در شرایط سخت آن روزگار و گرایش مردم به معاویه یا بنی عباس، نیاز بود نسل نوینی به وجود آید تا عراق را پوشش دهد، از این رو امام کاظم (ع) در شرایط مساعد عراق درپی این مهم برآمدند.

در حقیقت اگر امروز ردپایی از اندیشه تشیع در منطقه جهان اسلام و به ویژه ایران اسلامی وجود دارد، دلیل آن همین تدبیر امام کاظم (ع) در آن زمان بود تا این معارف اهل بیت (ع) زنده و پایدار بماند.
------------------------
پی نوشت:
1. «پیشوائی، مهدی، سیمای پیشوایان در آینه تاریخ، دارالعلم، قم، ص 113».
2. شیخ مفید، الارشاد، ص 231، ج 2.
3. یعقوبی، ج 2، ص 420.
4. جعفریان، رسول، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه (ع)، ص 412.
5. همان، ص 421-413.
6. قائمی، علی، همان، ص246-245.